ODRŽIVI RAZVOJ – PUT PREKO EVOLUTIVNE PROVALIJE

Tamara Galonja Coghill, prof. dr
Novi Sad, Republika Srbija
Email: tamaragc@ymail.com

Sažetak: Preciziranje pojma i strukturnih komponenti održivog razvoja nije ujednačeno niti usaglašeno. Pojam se uglavnom koristi sa ekonomskog aspekta, bez kojeg bi ga danas bilo nezamislivo definisati. Prema najuobičajenijoj definiciji, održivi razvoj predstavlja organizovan sistem obezbeđivanja ljudskih potreba, koji se bazira na održavanju životne sredine u stanju u kojem će moći zadovoljiti potrebe budućih generacija.
Pri tome se akcenat stavlja na održavanje sposobnosti prirodnih sistema u smislu obezbeđivanja dovoljnih količina prirodnih resursa i ekosistemskih usluga, od kojih zavisi ekonomija i društvo. Ultimativni cilj održivog razvoja jeste društvo uređeno na takav način da uslovi života i korišćenje resursa kontinualno zadovoljavaju ljudske potrebe, a da pritom ne narušavaju integritet prirodnih sistema i njihovih procesa, odnosno totala životne sredine, predstavljenog biosferom i međudejstvima ljudi sa svim njenim segmentima. Ključne reči: Održivi razvoj, ekološki futprint, prirodni resursi.

Pojam i istorijat koncepta održivog razvoja

Osnivanje Programa Ujedinjenih Nacija za životnu sredinu pokrenuto je 1972. godine, na Konferenciji UN o životnoj sredini, praćeno osnivanje nacionalnih agencija za životnu sredinu u raznim zemljama. Nekoliko godina kasnije, 1980. godine, Međunarodna unija za zaštitu prirode inicirala je Svetsku strategiju očuvanja prirode, da bi 1983. godine, Ujedinjene nacije osnovale Svetsku komisiju za životnu sredinu i razvoj. Klimatske promene su bile podsticaj da 1988. godine Svetska meteorološka organizacija, Program UN za životnu sredinu. pokrenu Međudržavni panel o klimatskim promenama, sa posebno akcentiranim promenama izazvanih ljudskim delatnostima.

Prekretnicom u sferi aktivnosti i globalizacije održivog razvoja smatra se Konferencija UN o životnoj sredini i razvoju, održana 1992. goidine u Rio de Žaneiru. Tom prilikom su usvojene Okvirna konvencija UN o klimatskim promenama i Konvencija o biološkom diverzitetu (Mitchell, 2003). Osnivanje Komisije UN za održivi razvoj dogodilo se 1993. godine. Cilj ove komisije bio je monitoring implementacije potpisanih konvencija, koje su se bavile različitim segmentima ljudskog društva i njegove održivosti (Slika 1). Tokom iste decenije, postalo je veoma popularno osnivanje komisija i komiteta za održivi razvoj i životnu sredinu, na nacionalnim i međunarodnom nivou (Blewitt, 2015), u šta se aktivno uključila i Svetska banka, kreditirajući rešavanje ekoloških problema slabije razvijenih zemalja. Ovaj proces globalnog kreditiranja danas neki teoretičari smatraju početkom globalnog dužničkog ropstva mnogih naroda i njihovih vlada, centralizovanom sistemu monetarne moći.

Slika 1. Elementi održivosti ljudskog društva i postavljeni ciljevi

Sam pojam održivog razvoja i njegovih strukturnih komponenti danas nije ujednačen niti usaglašen i uglavnom se koristi sa ekonomskog aspekta, bez kojeg bi ga danas bilo nezamislivo definisati. Prema najuobičajenijoj definiciji, održivi razvoj predstavlja organizovan sistem obezbeđivanja ljudskih potreba, koji se bazira na održavanju životne sredine u stanju u kojem će moći zadovoljiti potrebe budućih generacija (Sachs, 2015).
Pri tome se akcenat stavlja na održavanje sposobnosti prirodnih sistema u smislu obezbeđivanja dovoljnih količina prirodnih resursa i ekosistemskih usluga, od kojih zavisi ekonomija i društvo. Ultimativni cilj održivog razvoja jeste društvo uređeno na takav način da uslovi života i korišćenje resursa kontinualno zadovoljavaju ljudske potrebe, a da pritom ne narušavaju integritet prirodnih sistema i njihovih procesa, odnosno totala životne sredine, predstavljenog biosferom i međudejstvima ljudi sa svim njenim segmentima.

Zašto ekonomska aktivnost mora biti održiva

Obzirom na biološku bazu života, čije jezgro leži u kontinualnosti (pojedinačan život je konačan, život kao pojava je trajan), neophodno je taj i takav oblik postojanja, ako ne olakšati, onda barem ne narušiti. Dakle, izvesno je opravdano omogućiti budućim generacijama raspolaganje resursima, koji će im omogućiti život i dalje razmnožavanje. Ovi resursi, nasuprot danas uobičajeno smatranim energetskim resursima, uključuju sve što je jednom čoveku neophodno za život i produžetak vrste. Svakako je veoma važno istaći i ljudski resurs, kao osnov održanja vrste, pri čemu on mora biti sposoban da odgovori zadatku, adekvatno razvijen i, pre svega, zdrav.

Ovo podrazumeva da danas živuće generacije imaju obavezu da planetu ne degradiraju. Princip jednakosti, istaknut u Povelji UN, nalaže da sadašnje i buduće generacije imaju jednako pravo na život, korišćenje životne sredine i svih njenih resursa i potencijala.

Autističnost koncepta održivog razvoja

Današnja globalna politika previše često sebi dozvoljava da previdi razliku između zaštite prirode (nature protection) i zaštite životne sredine (environmental protection). Zaštita prirode odnosi se na zaštitu sveukupnog živog sveta i neživih elemenata koji mu omogućavaju život. Sa druge strane, životna sredina, prema današnjim definicijama, uključujući i zakonska razmatranja, predstavlja „prostor od interesa za čoveka“. Nasuprot prihvaćenom, arogantnom i autističnom principu održivog razvoja, koji (barem deklarativno) izražava brigu isključivo za potomačke generacije ljudi, postoji više razloga iz kojih je neophodno taj sistem izmeniti tako da uključuje odnos prema svim živim bićima i prirodi u celini (Castillo, 2015).

Dve osnovne grupe razloga za to su moralni (nesebični) i egzistencijalni (sebični). Da bi ljudska vrsta uspešno opstala, obe grupe moraju biti zadovoljene.

Moralni razlozi baziraju se na činjenici da je čovek deo prirode i da nema manja, niti veća prava na nju od ostalih živih bića. Posedovanje moći, čoveka je nepovratno izmenilo, tako da izraz human (ljudski) uglavnom prestvalja svoju antitezu.
Egzistencijalne razloge bi ljudsko drušvo moglo lakše da razume i prihvati, prvenstveno zbog toga što se baziraju na njegovoj vlastitoj dobrobiti. Čak i oni koji razdvajaju čoveka od životinja, mogu razumeti neophodnost očuvanja biodiverziteta, ukoliko ga usvoje kao faktor vlastitog opstanka. Biodiverzitet, odnosno sveukupnost živog sveta i neživih sastavnih delova prirode, predstavlja finu mrežu, koja sva živa bića, uključujući i čoveka, održava iznad evolutivne provalije. Niti te mreže su odnosi među organizmima. Kako nestaju organizmi, vrste, tako niti te mreže pucaju i ona sama postaje sve slabija. Samim tim, i one vrste koje se na njoj još nalaze, postaju sve ugroženije i njihov opstanak sve neizvesniji. Ekološki otisak (futprint) čoveka na planeti ostaje u vidu rupa u mreži života, koje su sve veće i mnogobrojnije.

Ekološki futprint

Ekološki futprint predstavlja količinu ljudskih zahteva prema prirodi, odnosno količinu biološki produktivnog područja (biokapaciteta), koju ljudsko društvo (globalno, lokalno) koristi da bi zadovoljilo potrebe svoje ekonomije. Drugim rečima, to je mera ljudskog uticaja na ekosisteme planete i otkriva zavisnost ljudske ekonomije od prirodnog kapitala (Tabela 1).
Korišteni biokapacitet predstavlja biološki produktivno područje (fizičko, vremensko, energetsko) koje obezbeđuje sve potrebe društva (prostor za izgradnju, voće, povrće, ugalj, vlakna, ribu, transport, apsorpciju gasova i drugo).

Upotreba neobnovljivih izvora Stanje životne sredine Održivost
> sposobnosti prirode da ih nadomesti degradacija neodrživo
= sposobnosti prirode da ih nadomesti ekvilibrijum stagnacija
< sposobnosti prirode da ih nadomesti obnavljanje (restauracija) održivo Tabela 1. Stanje životne sredine u zavisnosti od ekološkog futprinta Ljudsko društvo, kao i bilo koji drugi sistem, koji se neograničeno razvija, bazirajući se na ograničene resurse, ne može biti održiv. Takav sistem može a) odustati od razvoja i rasta, b) nastaviti trend razvoja i rasta do tačke sloma (nema resursa, kolaps sistema), c) modifikovati metodologiju rasta i prilagoditi je konkretnim uslovima (Daly, 1980). Suprotstavljajući se ekologiji, agresivni nalet ekonomije doveo je do ubrzanog porasta broja stanovništva i njegovih ekonomskih potreba, ubrzanog iscrpljivanja ograničenih neobnovljivih resursa, promene klime, zagađenja vode, vazduha, zemljišta, smanjenja biodiverziteta, porasta količine otpada, socijalnih nejednakosti i ratova vođenih zbog resursa. Tehnosfera Kao humana kreacija, tehnosfera predstavlja deo životne sredine, nastao antropogenom transformacijom prirode. U ovoj sferi ne funkcionišu osnovne zakonitosti prirodnih ekosistema, protok energije i kruženje materije, koji su izbalansirani i samodovoljni. Tehnosfera je proždirač energije i hiperproizvođač materije (koja se konzumira ili ne konzumira te predstavlja indirektan ili direktan otpad). Tehnosfera se karakteriše uništenošću prirodnih ekosistema, trošenjem ogromnih količina energije, velikom gustinom naseljenosti jedne vrste (ljudske), odnosno uništavanjem biološkog diverziteta (Huesemann i Huesemann, 2011). Primeri tehnosfere su moderni gradovi, u kojima ne postoji protok energije (jednosmeran je i orijentisan na uzimanje sa potrošnjom do 300 puta većom u odnosu na prirodne ekosisteme) niti kruženje materije. U ovoj sferi, koju nazivano svojim životnim prostorom, lanac ishrane realno ne postoji, nema mogućnosti prirodnog razlaganja materija, svi segmenti su zagađeni (vazduh, voda, zemljište), povećana temperatura (zbog onemogućavanja vertikalnog strujanja vazduha), smanjeno isparavanje (kanalisano oticanje, neisparive ili slabo isparive površine kao što su asfaltne, betonske, plastične, metalne, staklene), dug period između proizvodnje i konzumacije hrane (tehnosfera ne poznaje pojam sveže hrane), gomilanje otpada, buka. Stvorili smo čudovište i nazvali ga domom! Zbog univerzalne povezanosti, nije moguće zagađenje držati van granica naselja, države ili kontinenta. Jednostrane aktivnosti ne mogu sprečiti količinu otpadnih gasova u atmosferi, zagađenja u vodenim tokovima ili akumuliranog zagađenja u zemljištu. Zbog toga je, više nego ikada, ideja deluj lokalno, misli globalno smernica ka održivosti ne samo ekonomija, već i ljudske vrste. LITERATURA 1. Blewitt, John (2015): Understanding Sustainable Development (Second ed.). Routledge. 2. Daly, H. E. (1980): Economics, Ecology, Ethics: Essays toward a Steady-State Economy. Hardin, G. „The tragedy of the commons“. New York and San Francisco: W. H. Freeman and Company, 100–114. 3. Castillo, D.P. (2015): Integral Ecology as a Liberationist Concept, in Theological Studies, Vol 77, 2, June 2016, 374. 4. Huesemann, M.H., Huesemann, J.A. (2011): Technofix: Why Technology Won’t Save Us or the Environment, Chapter 6, „Sustainability or Collapse?“, and Chapter 13, „The Design of Environmentally Sustainable and Socially Appropriate Technologies“, New Society Publishers, 5. Mitchell, R.B. (2003): International Environmental Agreements: A Survey of Their Features, Formation, and Effects. Annual Review of Environment and Resources, 429-461. Tamara Galonja Coghill Abstract: There is not a precise definition of the concept and structural components of sustainable development. The term is mainly used from an economic point of view, without which it would be unthinkable to define it today. According to the most common definition, sustainable development is an organized system used for providing human needs, based on maintaining the environment in a state in which it will be able to meet the needs of future generations. In doing so, emphasis is placed on maintaining the capabilities of natural systems in terms of providing sufficient quantities of natural resources and ecosystem services, on which the economy and society depend. The ultimate goal of sustainable development is that society is organized in such a way that the conditions of life and the use of resources continually meet human needs, without undermining the integrity of natural systems and their processes, that is, the total environment represented by the biosphere and the interactions of people with all its segments. Keywords: Sustainable development, ecological footprint, natural resources.